Εισαγωγή στον Μακεδονικό Αγώνα (3)

Ο θάνατός του όμως φλογίζει τό Πανελλήνιο. Γίνεται πραγματικά ό πρωτοπόρος άρχηγός τού Μακεδονικού Αγώνος. Χρόνια, δεκαετίες άργότερα, οί Μακεδονομάχοι, περασμένοι πιά στήν ήλικία, θά τραγουδούν μέ ρίγος συγκινήσεως: «Σάν τέτοια ώρα στό Βουνό, ό Παύλος λαβωμένος, μεσ' τό νερό τού αύλακιού βογγάει ξαπλωμένος. ..». Μέ τόν θάνατό του άρχίζει ό όρμητικός Μακεδονικός 'Αγών στούς δυό ίσόβαρους τομείς του:

1. Στά βουνά μέ τίς άνταρτικές όμάδες.
2. Στίς πόλεις καί στά χωριά μέ τήν αίματηρή πάλη κατά τών δολοφόνων τών βουλγαρικών κομιτάτων. Καί στόν ένα καί στόν άλλο τομέα, άρθρόα είναι ή συμμετοχή άξιωματικών καί πολιτών. Γιά άρχηγοί όμάδων, γιά δάσκαλοι, γραμματείς μητροπολιτών, προξενιών ύπάλληλοι, όργανωταί καί στήριγμα τού άνταρτοπολέμου. Χωρίς τίς όργανώσεις, δηλαδή χωρίς τό παρτήματα τού κομιτάτου στίς πόλεις καί στά χωριά, δέν μπορούν νά σταθούν άντάρτες στά βουνά.
Καί στούς δυό τομείς, οί ίδιοι οί Μακεδόνες προσφέρουν τά περισσότερα, ίδιαίτερα όμως στόν δεύτερο μέ τήν μαζική συμμετοχή τού πληθυσμού σέ όλους τούς κινδύνους καί στίς θυσίες. Θυσίες άπό τήν άγρια άντίδρασι τών Τούρκων, πού ή μανία τους στρέφεται κατά τών άμάχων. Θυσίες μέ μαζική συμμετοχή τών γυναικών, πού αύτές πολλές φορές πρέπει νά φθάσουν στά χιονισμένα λημέρια μέ τρόφιμα, νά περιποιηθούν τραυματίες καί άρρωστους, νά τούς κρύψουν άπό τόν Τουρκικό στρατό, νά ξεφύγουν οί ίδιες άπό τήν καταδίωξι τών λόχων, άλλά καί τίς δολοφονικές ένέδρες κομιτατζήδων. Καμμιά φορά πρέπει νά κρύψουν οί χωρικοί καί όλόκληρες άνταρτικές όμάδες άπό τόν στρατό.
Γιατί έπρεπε νά άπεφεύγετο, όσο ήταν δυνατό, κάθε σύγκρουσις μέ τόν τουρκικό στρατό. Στόχος γιά καταστροφή καί έξόντωσι, έπρεπε νά ήσαν οί βουλγαρικές συμμορίες. Σέ ένα γάμο στό Ζέλενιτς οί κομιτατζήδες υπέστησαν τό πρώτο κεραυνοβόλημα. Είχαν συγκεντρωθή έκεί πολλοί βοεβόδες μέ τούς όπλοφόρους τους, όλοι φοβεροί, μέ γενειάδες, άραβίδες, τζοβαϊρικά καί χαντζάρες.
Όλοι τους, ξένοιαστοι, τρώνε καί πίνουν καί χορεύουν. Τολμηροί άντάρτες τού καπετάν Βάρδα (ύπολοχαγού Γ. Τσόντου) πιάνουν μέ τό σκοτάδι τό άντικρυνό σπίτι. Τρείς παράτολμοι τρυπώνουν σέ ένα δωμάτιο, μέ πόρτα στό μεγάλο δώμα τού χορού καί τής ούζοποσίας. Αυτοί άρχίζουν τό πύρ, πού θά θερίση βοεβόδες και κομιτατζήδες.
Όσοι διέφυγαν μετέδωσαν τόν τρόμο τους σέ όλα τό κομιτατζήδικα λημέρια. Μέ τόν γάμο τού Ζέλενιτς τερματίζεται τό χωρίς άντίστασι δολοφονικό κομιτατζήδικο όργιο. Τώρα, στήν Μακεδονία μάχονται 'Ελληνες άντάρτες. Τά σώματα άπλώνονται όλο καί πιό έπάνω: Πέρα άπό τό Μοναστήρι καί τό ήρωικό Μορίχοβο ώς τόν Περλεπέ. Πιό έπάνω κι άπό τήν Καρατζόβα ('Αλμωπία) καί άπό τό Ντεμίρ Ίσάρ (Σιδηρόκαστρο), ώς τό Μελένοικο. 'Ο άγώνας είναι σκληρός καί οί άπώλειες μεγάλες. Όχι τόσο άπό τούς κομιτατζήδες, όσο άπό τόν τουρκικό στρατό. Είναι σκληρός όσο καί ίδιότυπος ό πόλεμος.
Μέσα στόν άπέραντο βάλτο μέ καλαμιές πού λέγεται λίμνη τών Γιανιτσών οί άντίπαλοι στήνουν τά όχυρά τους. Δηλαδή πατώματα, όπως τά λένε έπάνω σέ μπηγμένους στό βούρκο στύλους μέ χώμα έπάνω, άπ' όπου οί άντάρτες έχουν ν' άντιμετωπίσουν κομιτατζήδες, έπιδρομές τουρκικού στρατού καί τόν πιό φοβερό έχθρό, τα κουνούπια μέ τήν έλονοσία. 'Ο χώρος δέν έπιτρέπει τήν λεπτομερειακή έξιστόρησι τής άνταρτικής δράσεως. Μερικά όνόματα μόνο μπορούν να μνημονευθούν έδώ, όπως τών Μακεδόνων καπεταναίων.
'Εκτός άπό τούς δυό πρωτοπόρους Βαγγέλη καί Κώτα, έξαρετική ήταν ή δράσις του καπετάν Κύρου, άπό τό Ζέλοβο, τών Στέφα Γρηγορίου, Περδίκα, Ντόγρη, Χρυσού, Παύλου Ρακοβίτη, Νταλίπη, Παπαπασχάλη, Νταϊλάκη, Καραλίβανου, Βλάχου ή Τσίμπα, Δούκα Δούκα, Γκόνου, Σαμανίκα, 'Αλέξη Άρκούδα, Διαμαντή, Κόκκινου, Γαρέφη, τού ήρωα καπετάν Μητρούση Γκογκολάνη καί τού απλού άντάρτη Βιτωλιάνου, τού κατόπιν πολιτευτού καί υπουργού Γ. Μόδη. 'Ο τελευταίος, μέ άμέτρητα βιβλία του, συνέβαλε περισσότερο άπό κάθε άλλον στήν ζωντανή έξιστόρησι έκείνης τής έξαιρετικής έθνικής προσπάθειας.
Μερικοί, όπως ό Μητρούσης, ήσαν βουλγαρόφωνοι. Μά ή έλληνική φλόγα τής ψυχής τους ξεπηδούσε πολύ ψηλότερα άπό πολλών άλλων, έφθανε στά ύψη τής θυσίας. Χιλιάδες βουλγαρόφωνοι τότε "Ελληνες τής Μακεδονίας άγωνίσθηκαν καί μαρτύρησαν μέ τό όραμα τής μητέρας 'Ελλάδας. Όπως μυριάδες 'Ελλήνων μέ μόρφωση καί πλούτο θυσιάσθηκαν γιά τήν 'Ελληνική Μακεδονία, στήν Άνατολική Ρωμυλία, άλλο καί στήν Ρουμανία. Σέ αύτούς ξέσπασε ή έκδίκησις τών Ρουμάνων τό 1905, όταν μέ τήν έμφάνισι τών έλληνικών όμάδων έξατμίσθηκαν μερικοί ένοπλοι μισθοφόροι τής ρουμάνικής προπαγάνδας. Καί στούς Έλληνες έπίσης τής Φιλιππουπόλεως, τής Στενημάχου, τής 'Αγχιάλου, τής Βάρνας καί όλης τής Ρωμυλίας ξέσπασε το 1906 ή βουλγαρική μανία μέ ·πυρπολήσεις, λεηλασίες καί σφαγές. Χιλιάδες πρόσφυγες έφθασαν τότε στήν 'Ελλάδα καί έγκαταστάθηκαν στήν Νέα 'Αγχίαλο καί στήν Εύξηνούπολι τής Θεσσαλίας. Πανελλήνιος είναι ό Μακεδονικός 'Αγών.
Μέ ίδιαίτερα τιμητική συμμετοχή τών Κρητικών, πού τότε είχαν σταματήσει οί άπελευθερωτικοί άγώνες στό νησί τους καί διέθεσαν τόν κρητικό δυναμικό τους στόν έλληνικό βορρά. 'Ονομαστοί έγιναν στούς νέους άγώνες καπεταναίοι σάν τόν Βάρδα, σάν τόν Ρούβα, τόν κατοπινά στρατηγό Γ. Κατεχάκη, τόν ήρωικό Γεώργιο Μπολάνη, τούς Καραβίτη, Γ. Δικώνυμο (Μακρή), Στ. Κριαρά, Μιχ. Μάντακα, Στρατή Μπολάνη, Παύλο Γρυπάρη, καί άλλους πολλούς. Καί νεκροί τού άγώνος, οί καπεταναίοι Πιαπάκης, Νικολούδης, Σκαλίδης, Κλειδής, Παπαμαλέκος, Καμηλάκης, Κατσίγαρης, Καλογεράκης, Βρανάς, Άδριανάκης, Δεληγιαννάκης, Γρ. Παπαδάκης, Φιωτάκης. Στα βήματα τού Παύλου Μελά, καί πολλοί άλλοι άξιωματικοί άφηναν τούς στρατώνες γιά νά πολεμήσουν στό μακεδονικά βουνά. 'Απ' αύτούς τόν άκολούθησαν καί στόν θάνατο ό Τέλος Άγρας ('Αγαπηνός), 'Αντ. Βλαχάκης, Μαρ. Λυμπερόπουλος, Χρ. Πραντούνας, Ζαχ. Φούφας, Ν. Τσοντοράκος, Σπ. Φραγκόπουλος, Ν. Μωραίτης, Γ. Παπαδόπουλος. 'Ο μαρτυρικός θάνατος τού Τέλου Άγρα προκάλεσε πανελλήνια έξέγερσι, όπως είχε γίνει μέ τόν Παύλο Μελά. Πήγε ίπποτικά νά συναντηθή μέ τόν βοεβόδα Ζλατάν, κι έκείνος τόν αίχμαλώτισε, τόν βασάνισε καί τόν κρέμασε σέ μιά καρυδιά κοντά στό χωριό Βλάδοδο (τώρα Άγρας).
Σ' έλάχιστες μέρες, ό ένωμοτάρχης (κατόπιν στρατηγός τής χωροφυλακής) Γ. Άνδροβιτσανέας πήρε τό αίμα τού Άγρα, πίσω. 'Επεσήμανε τήν είσοδο τού βοεβόδα στήν Νάουσα καί τόν έξετέλεσε στό παζάρι. 'Αξιωματικοί, έξ άλλου, οί όποίοι έγιναν πασίγνωστοι σε άλλα χρόνια, άπό τήν Μακεδονία άρχισαν τήν πολεμική τους δράσι: Ν. Δουμπιώτης, Κ. Δημαράς, Ν. Ρόκκας, Ν. Τσίπουρας, Κ. Μαζαράκης, Γ. Φαλκρέας, Π. Κακουλίδης, Σπ. Σπυρομήλιος, Κ. Σάρρος Γ. Κονδύλης, ό σημαιοφόρος Ι. Δεμέστιχας καί πάμπολλοι άλλοι. Δέν είναι λιγώτερο έπικίνδυνη ή άποστολή άξιωματικών γιά συντονισμό τού άγώνος, κοντά στούς μητροπολήτες καί προξένους, όπως τού 'Αλ. Μαζαράκη ('Ιωαννίδης), Στ. Γονατά, 'Αλ. 'Οθωναίου (Παλλίδης), Ν. Γρηγοριάδη ('Ανδρονίκου) καί πολλών άλλων.
Όλοι οί άξιωματικοί φθάνουν στήν Μακεδονία μέ ψευδώνυμα, για πολύ εύνόητους λόγους. Σθεναροί είναι στόν άγώνα καί οί έπίσκοποι τής Μακεδονίας. Γιά νά άποκτήσουν περισσότερο κύρος ύστερα άπό τό σχίσμα, τό Πατριαρχείο προάγει σέ μητροπόλεις όλες τίς μακεδονικές έπισκοπές. Καί στέλνει έκεί νέους καί μαχητικούς ίερωμένους, σάν τόν Γερμανό Καραβαγγέλη, τής Καστοριάς.
Στίς έκατοντάδες μάρτυρες δολοφονημένους παπάδες τής Μακεδονίας, πρέπει νά προστεθή καί ό μητροπολίτης Κορυτσάς Φώτιος, πού τόν δολοφόνησε συμμορία κομιτατζήδων, όπως —κατά τόν συνεχιζόμενο καί μετά τό 1908 άγώνα — καί ό Γρεβενών Αίμιλιανός, δολοφονημένος άπό συμμορία Νεοτούρκων. Γενικά, σύμφωνα μέ προξενικές άναφορές, σκοτώθηκαν στήν διάρκεια τού ένοπλου άγώνος: 37 άρχηγοί, 60 όπλαρχηγοί καί όμαδάρχες καί 2945 άπλοί άγωνισταί, άντάρτες καί άοπλοι. Μέσα στούς τελευταίους περιλαμβάνεται καί ό διερμηνεύς τού προξενείου Θεσσαλονίκης Θ. Άσκητής, δολοφονημένος.
Οί πρόξενοι Λάμπρος Κορομηλάς καί Ίων Δραγούμης υπήρξαν ψυχή νεύρο καί έγκέφαλος τού άγώνος, πολλά χρόνια. 'Ο ένοπλος Μακεδονικός 'Αγών, σταματά τό καλοκαίρι τού 1908, μέ τήν έπικράτησι τών Νεοτούρκων στήν 'Οθωμανική Αύτοκρατορία. Μέ τίς διακηρύξεις τους γιά έλευθερία καί ίσότητα Χριστιανών καί Μουσουλμάνων έπιβάλλεται μιά έπιφυλακτική άναμονή. Μέ τόν άγώνα τής πενταετίας, μέ τίς θυσίες καί ήρωισμούς διασώθηκε ή Μακεδονία άπό τόν βίαιο έκβουλγαρισμό, μέ τούς κομιτατζήδες.
'Ο άγώνας συνεχίσθηκε όμως καί στά χρόνια τής άναμονής μέ άοπλη πάλη τώρα, μέ τήν διεύθυνσι τού συνταγματάρχη Δαγκλή καί τήν έποπτεία τού διαδόχου Κωνσταντίνου. 'Η άντίθεσις τής 'Ελλάδος στήν «αύτονομιστική πτέρυγα τού βουλγαρικού κομιτάτου, ήταν τό ίδιο άπόλυτη όσο καί στήν κατακτητική πτέρυγα. Όμως, γιά τήν ίστορία καί μόνο, έπιβάλλεται ένα έρώτημα: Μήπως ή άντίθεσις τών δύο πτερύγων, πού έφθανε ώς τίς δολοφονίες άρχηγών, ήταν πραγματική; Μήπως, δηλαδή, οί αύτονομισταί ήσαν είλικρινείς στό σύνθημά τους «ή Μακεδονία γιά τούς Μακεδόνες;» Τήν άπάντησι τήν έχουν δώσει —τώρα πιά— οί ίδιοι οί Βούλγαροι μέ τήν στάσι τους στίς έξωτερικές διακυμάνσεις καί μέ τίς άνάλογα πρός τίς διακυμάνσεις έκείνες δολοφονίες τών ήγετικών στελεχών τών δυό πτερύγων.
Στίς παραμονές τού νεοτουρκικού κινήματος ό Τοντώρ Πανίτσα, όργανο τού Σαντάσκυ, δολοφονεί, τήν ίδια μέρα, τούς δυό άλλους ήγέτες: Μπόριν Σαράτωφ καί Ίβάν Γκαρβάνωφ. Έτσι, ό Σαντάσκυ κυκλοφορεί στήν Θεσσαλονίκη, άγκαλιασμένος μέ τούς Νεοτούρκους, σάν παράγων καί τού Νεοτουρκικού κομιτάτου. 'Αλλά τό 1912 δολοφονείται κι αύτός, μέ τήν σειρά τον, άπό τόν νέο ήγέτη Τοντώρ Άλεξαντρώφ. Μέ τόν πόλεμο έκείνον οι Βούλγαροι βρέθηκαν κυρίαρχοι της Άνατολικής καί Δυτικής Θράκης, τής 'Ανατολικής Μακεδονίας, άλλά καί τμημάτων τής Κεντρικής, όπως καί σημαντικών περιοχών, πού τώρα άνήκουν στήν Γιουγκοσλαβία. 'Αλλά τότε δέν θυμήθηκαν τό κομιτατζήδικα συνθήματα οί Βούλγαροι.
'Ενώ θά μπορούσαν νά κάνουν τήν «καλή άρχή» τής αύτονομήσεως, άπό τίς περιοχές πού κρατούσαν. Δέν τό έκαναν όμως. Κανείς τους δέν σκέφθηκε τέτοια λύσι. Όλοι τους βάλθηκαν νά φθάσουν στό όρια τού 'Αγίου Στεφάνου, ώς τήν «άλλη θάλασσα» (τήν 'Αδριατική). Τό 1916 βρέθηκαν πάλι κύριοι τής Ανατολικής Μακεδονίας, τών Σκοπίων, Κοσσυφοπεδίου, Μοναστηρίου, άπό τό όποίο έφθασαν στήν Φλώρινα καί ώς τήν Καστοριά. Προσπάθησαν νά ρίξουν κομιτατζήδες Πίσω άπό τίς γραμμές τού μακεδονικού μετώπου. 'Αλλά λόγος γιά «Μακεδονία τών Μακεδόνων» δέν έγινε. 'Αλλά έγινε, όπως καί τό 1912, μιά άκόμα προσπάθεια γιά τήν «Μεγάλη Βουλγαρία».
Τα συνθήματα τών αύτονομιστών τα ξαναθυμήθηκε ή ήγεσία τού ένοποιημένου καμιτάτου: Τοντώρ Άλεξανδρώφ, Βαύτσε Μιχαήλωφ, Πανίτσα καί Βλαχώφ, μόνο μετά τήν δεύτερα ήττα τού 1918. Καί τό διεκήρυσσε σέ όλη τήν διάρκεια τού Μεσοπολέμου (1919 - 1939). Όταν, κατόπιν, οί Γερμανοί τούς παραχώρησαν τίς ίδιες περιοχές (άπό 'Ελλάδα καί Γιουγκοσλαβία), πάλι κουβέντα δέν έγινε γιά αύτονόμηση.
Πάλι γιά τήν «Μεγάλη Βουλγαρία» έβαλαν πλώρη. Καί μόνο όταν ήλθε ή ήττα τού 'Αξονος, ό έπιζών κομιτατζής ήγέτης Βλαχώφ παρουσιάσθηκε στόν Τίτο. Καί τόν πήρε έκείνος, νά τόν κάνη Βλάχοβιτς, νά τόν στήση στα Σκόπια, γιά νά άναμασά άπό έκεί τα παλιά συνθήματα τής Σόφιας. Έκείνα πού καί όταν τα διαλαλούσαν οί κομιτατικοί, καί τότε άκόμα τα σκέπαζε ένα άλλο πιό βοερό σύνθημα: Τό «άρς - μάρς - Σόλουν νάς» 'Εμπρός μάρς, ή Θεσσαλονίκη δική μας.

ΦΟΙΒΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ

Περιοδικό ΙΣΤΟΡΙΑ τευχ. 19 Ιανουάριος 1970

http://clubs.pathfinder.gr/MAKEDONIKOS_AGON/